Podczas weekendowego pobytu we Wrocławiu wybraliśmy się do tamtejszego Muzeum Narodowego, aby zobaczyć wystawę dawnej sztuki śląskiej. Wśród dziesiątek niezwykłych rzeźb i obrazów naszą szczególną uwagę przykuły liczne przedstawienia św. Jadwigi, patronki Śląska i fundatorki klasztoru cysterek w Trzebnicy, miejsca skąd pochodziły pierwsze owińskie cysterki. I właśnie o ich historii postanowiliśmy dziś Państwu opowiedzieć.
Ufundowany w 1202 roku przez księżnę Jadwigę Śląską i jej męża księcia Henryka Brodatego trzebnicki klasztor był pierwszym żeńskim konwentem cysterskim w Polsce. Do nowego zgromadzenia mniszki przybyły z niemieckiego Bambergu. Sama księżna Jadwiga po śmierci męża zamieszkała w klasztorze, gdzie w 1243 roku zmarła, wycieńczona ciężką i nieznaną chorobą. W 1267 roku Jadwiga została kanonizowana. Do tego czasu klasztor w Trzebnicy dzięki licznym nadaniom ziemskim i rozumnemu gospodarowaniu uzyskał solidne podstawy ekonomiczne. Umożliwiło mu to rychłe powołanie do życia filii ulokowanych m.i.n. w Ołoboku w 1211 roku oraz w Owińskach. Z klasztorem w Owińskach związana jest postać kolejnej księżnej o imieniu Jadwiga, żony wielkopolskiego księcia Władysława Odonica. Według tradycji to właśnie księżna Jadwiga zabiegała o budowę tutejszego klasztoru, którego fundatorami zostali jej dwaj synowie Przemysł I i Bolesław Pobożny. Niestety księżna Jadwiga nie doczekała przybycia do Owińsk sióstr cysterek. Zmarła pod koniec 1249 roku, natomiast pierwsze trzebnickie zakonnice pojawiły się w Owińskach w dzień św. Urszuli, 21 października 1252 roku. Przełożoną nowego konwentu została Racława, wychowanica księżnej Jadwigi śląskiej, zakrystianka trzebnicka. Jej następczynią została księżniczka Anna, córka fundatora klasztoru księcia Przemysła I. Z pierwszego okresu istnienia klasztoru znamy jeszcze imiona trzech ksień. Były to: Klara, Dobrochna (koniec XIII wieku) oraz Osanna (lata 30. XIV wieku). Nowy klasztor zlokalizowano ściśle według wymagań cysterskiej reguły, w pobliżu rzeki, lasów, otoczony ziemiami o dobrej jakości, a także w niedalekiej odległości od ważnego szlaku komunikacyjnego. Staraniem fundatorów, klasztor stał się właścicielem 16 wsi, a w okresie największego rozwoju posiadał 24 wsie po obu stronach rzeki Warty oraz około 15 tys. hektarów lasów. Do klasztoru należał zbudowany w latach 1248-1253 kościół klasztorny pod wezwaniem św. Krzyża, w którym posługę kapłańską sprawowali zakonnicy. Przez kolejne stulecia w murach klasztoru przebywały siostry pochodzące przede wszystkim z Wielkopolski, przy czym mniszkami chórowymi były szlachcianki, a u schyłku średniowiecza także córki zamożnych mieszczan. Prócz tego w skład zgromadzenia wchodziły nowicjuszki, a także cysterscy konwersi (do końca XIV w.), siostry służebne, rekrutujące się z rodzin chłopskich oraz mnisi – cystersi w roli spowiedników i zarządców majątku. Podstawą utrzymywania klasztoru były dochody z należących do zgromadzenia wsi, jak również środki pochodzące ze sprzedaży czerwca i potaszu (wysyłanego m.in. do Gdańska i Torunia), przemiału zboża w należących do klasztoru dwóch młynach, a także z zapisów i z wiana wnoszonego przez nowicjuszki. Cysterki posiadały także własną cegielnię. Na co dzień siostry zajmowały się krzewieniem umiejętności gospodarczych i oświaty, wynajmując nauczycieli i prowadząc szkółkę przygotowującą młode szlachcianki, a potem również bogatsze mieszczki do roli żon i matek. Na terenie klasztoru działał szpitalik. Około 1594 roku w klasztorze przebywało 15 zakonnic i 5 nowicjuszek, a w roku 1619 mniszek było już 27, do tego 4 nowicjuszki i 4 kandydatki. W latach 1630 - 1650 w klasztorze przebywało średnio około 40 zakonnic. W XVIII wieku liczba zakonnic oscylowała natomiast w granicach 30. Kościół klasztorny wówczas jeszcze pod wezwaniem św. Krzyża podlegał ustawicznym zmianom. Prowadzili tu prace murarskie Mikołaj z Poznania (1441) i Maciej z Poznania (1491). Następnie przebudowywany był w latach 1498, 1505 i 1557, tym razem przez znanego ówcześnie murarza poznańskiego Jana Wiodro. Przebudowę w 1505 roku sfinansował biskup Jan Lubrański, a pracami kierował kanclerz kapituły Andrzej Ciesielski. Podobnie jak wiele innych, klasztor w Owińskach został poważnie zniszczony i złupiony przez Szwedów w latach 1655 - 1656. Zapewne w tym okresie opactwo pozbyło się też części majątku. Nie przeszkodziło to jednak w rozpoczęciu w 1700 roku, z inspiracji ksieni Katarzyny Mielżyńskiej, budowy nowego zespołu klasztorno-kościelnego, już pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela. Powstały obiekt zaprojektowany został przez włoskiego architekta Jana Catenazziego. Niestety w 1720 roku, wkrótce po zakończeniu prac, wielki pożar strawił większość kościoła i klasztoru. Odbudowę zlecono kolejnemu wybitnemu włoskiemu architektowi Pompeo Ferrariemu, który zadanie ozdobienia wnętrz świątyni powierzył znanemu malarzowi, franciszkaninowi Adamowi Swachowi. Część polichromii kościoła wykonał inny barokowy artysta w habicie, bernardyn Walenty Żebrowski. Odnowioną świątynię konsekrował w dniu 2 września 1731 roku biskup chełmiński, pełniący jednocześnie godność opata klasztoru cysterskiego w Oliwie, Tomasz Franciszek Czapski. Kolejna przebudowa kompleksu klasztorno-kościelnego była konsekwencją pożaru z roku 1773 roku. Po jej zakończeniu kompleks klasztorno-kościelny w Owińskach stał się jednym z najciekawszych obiektów barkowych w Wielkopolsce.
Po utracie przez Polskę niepodległości klasztor w Owińskach spotkał los podobny do losu innych zgromadzeń zakonnych w państwie pruskim. W 1797 roku odebrano klasztorowi własność ziemską, którą następnie sprzedano Sigmundowi Ottonowi von Treskowowi. W ręce nowego właściciela trafiło 13 pocysterskich wiosek: Barcinek, Bolechowo, Biedrusko, Chludowo, Czerwona Góra, Miekowo, Mściszewo, Owińska, Radojewo, Skorzęcin, Trzuskotowo, Wierzonka oraz okoliczne lasy, w sumie 2957 hektarów. W 1810 roku ogłoszono rozporządzenie króla Fryderyka Wilhelma III o kasacie klasztorów w Prusach. Proces ten rozciągnął się w czasie, a zakonnice z sukcesywnie likwidowanych zgromadzeń trafiały do tzw. klasztorów zbiorczych. Jednym z takich miejsc był klasztor w Owińskach, gdzie według zapisanych w dokumencie słów przeoryszy Alojzy Drzewieckiej, oprócz cysterek przebywało też 5 klarysek i 3 katarzynki. Ostatnie zakonnice opuściły opactwo w Owińskach w 1835 roku, przenosząc się do kolejnego zbiorczego klasztoru w Ołoboku na południu Wielkopolski. Ciekawostką jest fakt, że władze pruskie przekazały każdej z mniszek 40 talarów na pokrycie kosztów przenosin (wynajem furmanki kosztował wówczas 16 talarów). Ponadto każda z przeniesionych w nowe miejsce sióstr do końca życia otrzymywała comiesięczną niewielką pensję państwową. Ostatnia zakonnica zmarła w Ołoboku w 1864 roku.
Bibliografia :
1. Marek Rezler „Na skraju puszczy. Gmina Czerwonak w przeszłości, teraźniejszości i legendzie”, Czerwonak 2006
2. Krzysztof Ratajczak „Szkic dziejów opactwa cysterek w Owińskach. 750 rocznica Fundacji”, 2002 rok
3. Zdzisław Włodarczyk „Przegląd archiwalno-historyczny”, Poznań 2021
4. Przyjaciel Ludu, czyli tygodnik potrzebnych i pożytecznych wiadomości, Leszno, 1841.12.18 R.8 Nr 25
